Gelukkig Happy Nieuwjaar NewYear

In de Kasba van Tamagroute

Hassan stond klaar om toeristen rond te leiden toen wij in hartje Tamagroute aankwamen. Hij wilde ons de Kasba laten zien: de oude stad die gebouwd was als één enkel gebouw met straten als gangen en huizen als kamers. Zoals alle Kasba’s was ook deze opgetrokken uit leem. Hassan sprak met ons in toeristen Engels dat hij zichzelf had aangeleerd. Thuis sprak hij Berber en zoals alle Marokkanen die wij tegenkwamen, sprak hij een mond vol Frans. Hij was naar eigen zeggen niet naar school geweest. Daarom was hij het Arabisch niet machtig. Lopend door de Kasba vertelde hij dat het weliswaar één geheel leek, maar in werkelijkheid opgedeeld was in vier delen. In ieder deel woonde één bevolkingsgroep: Berbers, Arabieren, Nomaden en Bedoeïenen. Het klonk als een paradox: nomaden waren toch Berbers en Bedoeïenen, Arabieren. Zijn Engels was niet goed genoeg om uitsluitsel te geven: ‘We zoeken het op!’ Hassan, als Berber, woonde in het Berber deel. Uiterlijk zag hij er eerder zwart Afrikaans dan Berber uit. Alweer zo’n schijnbare tegenstelling. (35)

De Kat

In het deel van Marokko waar ik tekende hebben katten een goed leven. Oude bronnen vermelden dat Mohammed, de Boodschapper Gods, dol was op katten. Het lijkt erop dat de bewoners van Marrakesh en de Draavallei zijn goede voorbeeld met overtuiging volgen. De meeste katten in de Medina leken bij een voordeur te horen en als ze onafhankelijke buurtbewoners waren, stond er ergens op een rustig plekje wel een hele rij etensbakjes voor ze klaar. Ook de dames-gebedsruimte in de buurt van het beroemde Jemaa El Fnaaplein wordt door veel weldoorvoede poezen bezocht. In de dorpen en stadjes is het niet anders. De twee schatjes op deze tekening zorgen ervoor dat de bezoekers van dit caféterras in Ouarzazate veilig hun kopje NousNous of thee kunnen drinken in de schaduw van een rieten parasol.(37)

De pen

Marokko is inderdaad een weergaloos vakantieland. En dat niet alleen: ik kon er heerlijk tekenen. Het landschap is verbluffend, de mensen zijn aardig en zelfbewust. De Medina van Marrakesh is even spannend, druk en chaotisch als beloofd in de gidsen. Het is weliswaar onmogelijk om er op een dorpel te zitten tekenen zonder van de sokken gereden te worden door de brommers of te stikken in de walmen uitlaatgassen. Daarom heb ik Marrakesh vooral van bovenaf getekend. Want boven het gedruis bevindt zich een tweede stad met tuinen en uitzichten. De auto waarin ik buiten Marrakesh rondgereden werd was een zwarte Mercedes ‘people carrier’, een taxi busje. Bert zat naast Mohammed de chauffeur en vraagbaak. Onderweg als ik wilde tekenen schoof de deur open en kon ik vanaf de achterbank werken. Verder tekende ik waar het maar kon, vanaf de straat, het terrasje, of in de plaats van werk. Op de tekeningen staat wat ik zie, vaak zonder te weten wat het betekende. Op locatie tekenen is intensief en geconcentreerd werk dat weinig ruimte voor reflectie toelaat. Dat komt achteraf. Dan begint het genieten opnieuw als de computer open gaat, de boeken uit de kast getrokken wordt en de zoektocht naar de geheimen achter de tekeningen begint. Marokko is een groot land en ik heb er maar een klein stukje van gezien, maar ik heb de leidraad die ik niet in de gidsen vinden kon, tenslotte gevonden aan de hand van een klein plaatsje in de Draavallei: Tamagroute. Meer dan Marrakesh werd Tamagroute op deze reis voor mij de maatgever van wat ik zag en hoorde. (51)

Vlucht HV 5751

Het was een bont gezelschap dat in het vliegtuig zat, maar één ding hadden we allemaal gemeen: we gingen voor ons plezier en niet voor zaken, naar Marrakesh. Iedereen was dan ook goedgeluimd. Onder de passagiers waren geen mannen in pak met zwart vierwiel koffertje en de telefoon aan het oor, maar Hollandse families met grootouders en kinderen, een ouder Goois stel met twee honden, serieuze out-door types met grote wandelschoenen, Marrokaans-Nederlandse jongens met kapsels met daarin artistiek geschoren motieven en dolende Duitsers. Naast mij zat een jong stel dat elkaar met zo’n verliefd respect behandelden dat ze wel op huwelijksreis moesten zijn. Inderdaad: ze waren de dag er voor in Den Haag getrouwd en gingen naar Marrakesh voor een romantische wittebroodsweek. Eenmaal in Marrakesh geland, werd ik meteen naar de VIP lounge geloosd waar in ruil voor een glas Marrokaanse thee ik mijn paspoort afstond aan een contact van Amal. Binnen een mum van tijd stond ik daarna in de aankomst hal en schudde de hand van Saïd, de chauffeur die mij naar de stad zou rijden. Het ging zo snel dat Bert nog ergens rondliep op zoek naar een geldautomaat.(2)

All aboard the Marrakesh Express

De reis begon eigenlijk al toen ik de lijst toegestuurd kreeg met overnachtingen. Maar de absolute, verwachtingsvolle opwinding begon op Schiphol vanwaar ik met Transavia rechtstreeks naar Marrakesh vloog. Ik had nog nooit eerder met Transavia gereisd. Het stond bekend als chartermaatschappij die zonder vaste dienstregeling chartervluchten vloog voor reisorganisaties die complete vakanties op zonnige toeristenbestemmingen verkopen, inclusief vlucht en hotel. Mij waren vooral verhalen over vertragingen en afgelaste vluchten ter ore gekomen. Maar tijden zijn gelukkig veranderd en Transavia onderhoudt inmiddels gewone lijndiensten. Wel vliegen ze nog steeds naar de populaire vakantiebestemmingen in Europa en Noord Afrika zoals Marrakesh. Transavia heeft zich ontwikkeld tot ‘low cost price cutting airline’ die de individuele reiziger via het internet en app kaartjes aanbiedt. Ik was op 21 oktober één van de ongeveer 5 miljoen passagiers die Transavia in 2013 van en naar mijn bestemming bracht. (1)

Het reisschema

Uiteindelijk ging het omzetten van plannen in reserveringen van een leien dakje. Bert was al in Marrakesh en vierde met Amal en haar familie het Islamitische Offerfeest. Een vlucht was snel besproken en Amal organiseerde de rest. Zoals de ANWBgids had aangeraden zou ik in een Riad in de Medina logeren alvorens rondgereden te worden in een auto met chauffeur. Vanuit Marrakesh zou de reis zich verder vervolgen over de Hoge Atlas en Anti Atlas door de Draavallei naar Tamagroute (waar volgens de boekjes een Soefi bibliotheek met een antieke Koran zou zijn) en verder naar de Dades voordat er rechtsomkeer gemaakt zou worden terug naar Marrakesh via een tussenstop op de flanken van de één na hoogste berg van Afrika. Geen van de overnachtingen zou in een ‘gewoon’ hotel zijn, Bert zou mij vergezellen en gidsen en onderweg zou ik overal waar ik maar wilde, kunnen tekenen: 17 dagen lang! Wat een luxe. En als je denkt dat dit alleen voor de rijken onder ons is weggelegd, heb je het mis. (25)

Giraud/Moebius

Tot het laatste moment behield ik mijn twijfels of Marokko wel zo’n goede plek was om te gaan zitten tekenen. Ik wist dat ik lichamelijk niet in staat zou zijn om veel en ver te sjokken en erg veel zin om in de zon te luieren of rond te toeren heb ik ook niet. Tekenen is de ideale smoes om het rustig aan te doen en ongemerkt dingen beter te bekijken. Het is ook een manier om afstand te scheppen tussen jezelf en het onderwerp zodat je niet zo snel meegesleurd wordt in haastige vooroordelen. Wat zou ik in vredesnaam in Marokko moeten tekenen? Landschappen? De zondag voor mijn vertrek ontmoette ik mijn oude academie vriendin en collega Eva voor lunch op een terrasje in de Bosboom Toussaintstraat. Zij had een boek van de tekenaar Moebius meegebracht. Ik ken Moebius als Giraud die het prachtige tekenwerk voor de Franse spaghetti cowboystrip Blueberry gemaakt heeft. Zij kende hem als tekenaar van psychedelische sciencefictionstrips. Hoe dan ook: Giraud/Moebius had voor het tekenen van de strip die ze mij liet zien ergens in de woestijn gezeten. ‘Kijk,’ zei ze. ‘Bijna alle situaties hebben een van boven naar beneden perspectief. Alsof hij ergens hoog bovenop zat.’ Die avond mailde ik Bert dat ik vanaf daken wilde tekenen. Of dat zou kunnen? Het leek mij een goed oogpunt om mee te beginnen. (15)

Marokko, Marrakesh, Moren

Marokko en Marrakesh hebben als naam dezelfde stam: het Berberwoord Murakush, stad van God. Het woord voor Marokko is in het Farsi en Urdu Marrakesh en tot het begin van de 20ste eeuw was het ‘het koninkrijk van Marrakesh’ in westerse geschriften. Aan de andere kant stond Marrakesh ook bekend als ‘Marocco Stad’. Bij ons in Nederland werden Islamitische bewoners van Noord Afrika en Spanje vroeger Moren genoemd: Mauri in het Latijn. In klassieke geschriften duidt de naam op de donkere of zwarte huidskleur. Zoals in het oude kinderliedje: ‘Moriaantje zo zwart als roet, ging eens wandelen zonder hoed.‘ Moren was een verzamelnaam voor allerlei bevolkingsgroepen zoals Berbers, Noord Afrikaanse Arabieren, Afrikanen uit Mali en Niger die in Marokko waren beland en Islamitische Spanjaarden. In Marokko staan Moren bekend als Al Morabitun, gesluierde Berber Jihadisten die in de Middeleeuwen in Spanje tegen de Christenen en andere ‘ongelovigen’ vochten. Deze Moren joegen hen de stuipen op het lijf. Zou onze Zwarte Piet in oorsprong niet zo’n Moorse Jihadist uit Spanje kunnen zijn zwart gemaakt met roet of schoensmeer? (62)

Vakantiebestemming

Crosby, Stills and Nash zongen vrolijk ‘All aboard the Marrakesh Express’ in de tijd dat ik mee ging op de hasjsmokkel expeditie. Marrakesh was toen al een populaire eindbestemming onder de trekkende jeugd. Net zoals Katmandoe was de stad het einde van de weg. Verder ging het niet. De grenzen in het zuiden naar Mauretanië en oosten naar Algerije waren gesloten. Marrakesh had alles wat de reizende jongere leuk vond: het was warm, exotisch en goedkoop. Er was hasj in overvloed en de politie kneep een oogje dicht. En het belangrijkste: het was hip. Niet alleen was je buurmeisje er, maar ook rock- en filmsterren en andere rijke, artistieke typen van naam zoals modeontwerper Yves Saint Laurent hielden er huis. Het liedje ‘Marrakesh Express’ werd door Nash geschreven en was geïnspireerd op de treinreis van Casablanca naar Marrakesh die hij in 1966 maakte in een derde klas wagon tussen de boeren en hun meereizend vee. Stills zorgde voor het sitarachtige gitaargeluid en het ritme van de rijdende trein en Crosby nam de harmonieën voor zijn rekening. Het nummer was immens populair en zette Marrakesh voorgoed als vakantiebestemming op de kaart. (61)

Ketama Hasj

Toch was het niet de eerste keer dat ik naar Marokko ging. Vier en veertig jaar eerder was ik door drie vrienden overgehaald om vanuit een winters Nederland naar Ketama te rijden. Ik wist dat ze daar heen gingen om hasj met dezelfde naam te kopen en dat naar huis te smokkelen. Herman en Henki waren de ‘Venture Capitalists’ van deze onderneming. Natasja en ik ging mee voor de lol als ‘fellow travellers’. Pas nu ik dit opschrijf realiseer ik mij dat als de smokkel expeditie goed afliep Natasja en ik niet zouden delen in de winst, maar als we gepakt werden wij wel in de gevangenis zouden belanden. Wat doe je toch ondoordachte dingen als je jong bent en gelukkig maar dat je ze gewoon doet. We reden door een guur en sneeuw bedekt Frankrijk en Spanje naar een kil en vochtig Rifgebergte. De jongens deden hun zaken en vouwden twee kilo hasj in tien kranten die afzonderlijk per ‘krantenpost’ (zoiets bestond toen) naar huis gestuurd werden. Ze zijn allemaal op hun bestemming aangekomen voor zover ik mij kan herinneren. Wat er verder met de hasj gebeurd is, weet ik niet meer. Ik was alweer met mijn volgende reis bezig: Amerika.(7)

Thuis op de bank

De ANWB Gids bleek het meest informatief voor thuis op de bank. Ik leerde dat in de steden je het beste in de Medina, de oude stad, kon logeren in een Riad, een tot pension omgebouwd koopmanshuis. Verder was er een intrigerend hoofdstuk met de titel: ‘Van wie is Marokko?’ Volgens de schrijver bezat de Koning van Marokko en zijn familie alle grondstoffen en controleerde de exportproductie van het land. Er leek weinig te zijn waar hij niet de winsten van opstreek. En dat terwijl het grootste deel van de bevolking volgens de gids, slechts van de hand naar de mond leefde. Ik ging op zoek naar berichten over Marokko op het Internet. Het eerste wat ik vond was dat een jongen en een meisje van vijftien gearresteerd waren omdat ze een foto van hun kus op Facebook hadden gezet. Verder leek het wel of alle ‘positieve’ dingen die in Marokko gebeuren te danken zijn aan de koning. Hij wordt veelvuldig genoemd als initiator, ondersteuner en aanjager. Het klonk alsof er een griezelig smalle machtbasis is: een routekaart voor een problematische toekomst. ‘Waarom’, dacht ik. ‘Is de ‘Arabische’ wereld vergeven van de ‘Ruling Families’ die alle macht in handen hebben? Staat er niet expliciet in de Koran dat het belang van de gemeenschap voor de belangen van familie of stam gaan? Of wordt er werkelijk gedacht dat de machthebber het belang van de gemeenschap dient en niet die van zichzelf?’(6)

Gidsen

Uiteindelijk kocht ik vier reisgidsen: The Lonely Planet Guide, De ANWB Gids, De Dominicus Gids en Inside Marrakesh. Als je een plek niet kent, zegt een reisgids niet zoveel. Het is droogzwemmen. Zeg mij iets over het Midden Oosten en ik krijg er meestal meteen een beeld bij, maar bij Marokko niet. In de gidsen zag ik foto’s van sneeuw getopte bergen en toeristen op kamelen op een zandduin. De stijl en inhoud van iedere gids was net even iets anders. De Dominicus Gids is voor als je er al bent. Ik leerde er uit dat er veel Medina’s, Kasba’s en Soeks in Marokko zijn. De Lonely Planet Guide sprak van ‘trekking’ en fietsen. Het verbeeldde Marokko als een land voor een gezonde, sportieve, ‘doe’ vakantie. De ANWB Gids was natuurlijk voor als je met de auto uit Nederland kwam aangereden en had een goed inleidend stuk met achtergrond informatie. Inside Marrakesh tenslotte was een shopping gids voor de trendy toerist. Wat ik in de gidsen zocht en raar genoeg op het eerste gezicht niet kon vinden, was een opvallende culturele identiteit die ik zou kunnen gebruiken als uitgangspunt en leidraad voor mijn tekeningen.

Op reis met het Vliegende Nijlpaard

Het Vliegende Nijlpaard is een één-vrouws reisorganisatie, gespecialiseerd in individuele, culturele reizen naar het Midden Oosten. Bert van het Nijlpaard is Egyptologe, Klassica, Papyrologe, Demotologe en spreekt bovendien vloeiend Arabisch, zij het op z’n Egyptisch. Samen met een paar vrienden was ik in Syrië geweest met het Nijlpaard. Dus ik kende de voordelen al. Afgesproken was dat ik onder de vleugels van het Nijlpaard naar Opper Egypte zou gaan om te tekenen. Dat ging niet door vanwege de aanhoudende bonje daar. Een Egyptische vriend van Bert bracht uitkomst. Hij is getrouwd met een Marokkaanse en haar zuster Amal voert vanuit Marrakesh de reisorganisatie moroccoprivatetravel.com. Zoals de naam zegt organiseert zij vooral individuele reizen. Haar klanten zijn meestal Amerikanen met een Marokkaans-Joodse achtergrond die op zoek zijn naar hun wortels. Zij raadde Bert aan om Marokko toe te voegen aan haar repertoire. Amal zou haar daarbij helpen en nodigde haar uit voor een rondreis. Ik zou daarna als eerste klant naar Marokko komen. (46)

Reisplannen

‘Marokko is een weergaloos vakantieland,’ zei een klant in de boekwinkel waar ik zojuist een reisgids voor dat land had aangeschaft. Andere klanten en medewerkers vielen haar bij. Al snel volgde er een levendige uitwisseling van plaatsen en belevenissen. Iedereen leek slechts prettige herinneringen te hebben overgehouden aan soms wel meerdere bezoeken. Tenslotte wendden ze zich weer tot mij met de verklaring: ‘Maar je moet toch vooral naar Marrakesh!’ Met dat advies gewapend stapte ik naar huis. Marokko zou het worden, omdat het Midden Oosten niet tot de mogelijkheden behoorde vanwege de burgeroorlogen en andere onrust. Natuurlijk had ik heel ergens anders heen kunnen gaan, maar dan had ik mijn reis niet door het Vliegende Nijlpaard kunnen laten verzorgen. (37)