Het einde van deze reis

De Blog is klaar. Alle tekeningen zijn erop gezet en van een verhaaltje voorzien. Ik kan er nog weinig van zeggen omdat het allemaal moet bezinken. En ongetwijfeld krijg ik nieuwe inzichten. Het is inmiddels 4 maanden sinds ik uit Marokko terug op stek kwam. En vandaag vertrek ik weer: nu naar Noord Marokko. Ik ben benieuwd wat ik daar aantref.. Dezelfde formule wordt gevolgd: reis verzorgd door Het Vliegende Nijlpaard, accommodatie en auto met chauffeur georganiseerd door Morocco Private Travel. Ook nu wordt ik vergezeld door Bert en hoop ik weer veel te kunnen tekenen. Ongetwijfeld is Noord Marokko heel anders dan het zuiden. Eerlijk gezegd kan ik mij moeilijk voorstellen dat deze reis geëvenaard kan worden, laat staan kan worden overtroffen. Ik hou een ‘open mind’. In tegenstelling tot het begin van deze reis heb ik voor de nieuwe reis wel al een ‘leitmotiv’ waarop ik mij kan richten. Het is immigratie en emigratie. Op de laatste tekening van deze blog zie je het bruisende centrum van Imlil: het einde van de geplaveide weg en het kruispunt vanwaar de paden naar diverse bestemmingen in de bergen voeren. Twee dames zijn net met de bus aangekomen en wachten op het laden van de muilezels zodat ze hun inkopen of bezittingen naar hun bestemming kunnen brengen. Met mijn koffers gepakt, voel ik me nu ook zo. (56)

De gastheren en gastvrouwen

Als toerist zijn het de gastheren en gastvrouwen die je contact met de wereld om je heen zijn. Je bent afhankelijk van de goodwill van de uitbaters en kelners. In Marrakesh zit je dan meestal wel goed. Alhoewel het aan te raden is een Riad te nemen waar de eigenaar aanwezig is. Wij scoorden over het algemeen goed omdat Bert Arabisch sprak. Zodra ze haar mond opendeed dachten de meeste mensen dat ze Libanees was. Een gebaar in de richting van de gastheren en dames, en dat heeft niets met fooien van doen, wordt zeer op prijs gesteld. Anders blijf je als toerist alleen maar een ongelovige waar geld aan te verdienen valt. Op onze laatste dag in Marrakesh aten we in één van de vele dakterrasrestaurantjes in de Soek. Zoals verwacht was het diner verrassend en smakelijk. We hadden voor vegetarisch gekozen: wat altijd een goed alternatief is vanwege het ruime aanbod aan groenten. Bert raakte in gesprek met de kelner. Hij had een beetje moeite met haar ‘echte’ Arabisch, maar ze kwamen er uit en het werd een vrolijke uitwisseling. Uiteindelijk gaf hij haar een ontroerend en welgemeend compliment: soms ontmoet je mensen die beter zijn dan je je kan voorstellen. Op de tekeningen staan Khadija van Riad Dar Khimissi en Mohammed van restaurant en ijssalon Alhambra aan het Jemaa El Fnaaplein. (Mohammed de Boodschapper Gods en zijn eerste vrouw Khadija zijn erg populair bij het naamgeven van kinderen in Marokko.) (10,12)

Eten in Marokko

We hebben erg geboft met het eten onderweg. Alleen in Marrakesh gingen we daarvoor naar restaurants. Met veel genoegen overigens maar in geen vergelijk tot het eten dat we onderweg voorgeschoteld kregen. Omdat de Kasba hotels en B&B’s vaak weg van dorp of stad lagen was het diner inbegrepen. Dat klinkt niet erg aanlokkelijk gezien je dan meestal laffe buffetkost verwacht, maar wij kregen overal kostelijke vers gemaakte gerechten voorgeschoteld: meestal samengesteld uit dat wat op de markt voorradig was. Het was herfst dus kan je kalabassen, pompoenen en bieten verwachten. Vurrukkuluk! Couscous hebben we helemaal niet gegeten, maar Tajinegerechten des te meer vergezeld van brood. Het diner begon met soep of salade. De soep was meestal een variant van de traditionele Hariri. Hariri is een maaltijdsoep die in Marrakesh in kleine straatrestaurantjes als lunch aan arbeiders wordt geserveerd. De salade kon van alles zijn, maar de bieten en aardappelsalade in Imlil spande de kroon. Toetje was altijd kwark met vruchten. Dat was duidelijk het enige niet verse op het menu. Voor lunch kochten we zelf brood en andere ingrediënten zoals olijven, sardientjes, confituren, vruchten en natuurlijk: Mubarak, Le Vache Qui Rit. Soms aten we ergens een omelet in een wegrestaurant of een pastille, een beurs van bladerdeeg gevuld met van alles en bestrooid met poedersuiker. De kwaliteit ervan kon nogal wisselen afhankelijk van de vulling. Op de tekening staat Mohammed de kok van de Kasba Des Arts. Hij poseerde nadat hij ons gelukkig had gemaakt met een zalige maaltijd, ietwat onwennig en gelaten. Uiteindelijk was hij er erg gelukkig mee. (21)

Eco-toerisme

Ecotoerisme is populair in Marokko. Volgens mij betekent dat veel hetzelfde kan blijven. Door de nadruk te leggen op lokale producten hoeven er geen Engelse of Continentaal ontbijt te worden bereid met alle ongemak van varkensvleesproducten. En de rest wijst zichzelf uit. Zonenergie collectoren zie je overal op de daken. Dat zal in de toekomt nog wel verder uitgebreid worden. Het waterverbruik vergt nog wel enige ontwikkeling eer dat het eco-vriendelijk is. Het vervangen van een bad door een douche en de denkende wc doorspoelknop is een grote stap. Wassen zonder water wordt de grote doorbraak van de eeuw. Maar tot nu toe betekent eco-toerisme vooral korte lijnen van plaats van productie naar de tafel en alles vers bereidt in de eigen keuken. Op de tekening is Badijah pasteitjes met een vulling van amandelspijs aan het maken. Het is best een bewerkelijk recept, maar erg populair. In de Soek worden ze verkocht door ondernemende huisvrouwen. (9)

Dromen

In Marokko doen ze hun best om jongensdromen te verwezenlijken. Als gekken rijden op Quads, in 4xdrives of Amerikaanse militaire stijl wagens door de woestijn, is daar één voorbeeld van en misschien wel de meest populaire. De heren der schepping kunnen net doen alsof ze voor het programma Top Gear testrijden of deelnemen aan de Dakar rally en ‘s avond met elkaar rond het kampvuur zitten en pochen over de avonturen van de dag met een glas belegen whisky aan de lippen. Intussen kunnen de dames ook hun meisjesdromen in vervulling laten gaan. Niets is sexier dan je te laten verleiden door een goedgebouwde woestijnkanjer. Mohammed de Chauffeur probeerde toen we eenmaal het einde van de Draavallei naderden aldoor onze aandacht te vestigen op paraderende mannetjesputters. ‘Die zijn er voor de Dames,’ benadrukte hij grijnzend. Hij leek teleurgesteld dat wij geen gebruik van hun diensten wensten te maken. ‘In M’Hamid, zijn de mannen zo desperaat dat ze zich letterlijk voor de auto werpen,’ wist hij. ‘Hier wonen de bannelingen uit het zuiden.’ Na een tijdje begon het me te dagen: Polisario. Zuid Marokko was vroeger een Spaanse kolonie, genaamd West Sahara. Begin zeventiger jaren kwam er een beweging op gang voor onafhankelijkheid: het Polisario Front. Echter na de dood van Franco verviel het land aan Marokko dat sedertdien in oorlog is met de Polisario. Daarmee was de droom voor een onafhankelijk West Sahara vervlogen. Beloftes voor een referendum over zelfbeschikking zijn op de lange baan geschoven. Dus naar deze uithoek zijn de vechters verbannen. Op de tekening mijn droom: in een volgetankte Mercedes op weg naar de toppen van de wereld. (50)

Mohammed de Chauffeur

Toen ik aan deze reis begon, was ik me er terdege van bewust dat Bert en ik tien dagen in het gezelschap zouden verkeren van een volkomen onbekende man. Veronderstel dat we helemaal niet met elkaar overweg konden en de reis op een ramp zou uitlopen? Ik had me expres op de achterbank van onze Mercedes Taxibus geïnstalleerd. Bert was daardoor gedwongen naast hem te zitten en moest zich met hem onderhouden. Het eerste half uur leek het er inderdaad even op dat het een moeizame tocht zou worden toen hij direct al uitviel over de waterverspilling voor golfbanen en buitenlandse agro-businesses. Maar toen hield het op. Hij had nog wel enkele andere sterke opinies, maar dat werden door de goede sfeer in de auto, informatieve uitlatingen. Mohammed bleek al snel een zeer professionele chauffeur die gewend was zeer kleine gezelschappen rond te rijden en je met rust te laten. Het eerste dat opviel was dat hij niet te hard reed. We kachelden op ons gemak over de Hoge Atlas zodat we alles goed konden zien en snel konden stoppen als er zich iets leuks voordeed. Verder was hij heel informatief over alles wat we onderweg tegenkwamen, alhoewel hij opbiechtte dat hij de Draavallei niet kende. Als hij iets niet wist belde hij een collega of zocht het op zijn smartphone. Op de tekening poseert Mohammed voor zijn bolide op de parkeerplaats van ons enige luxe hotel. Het voordeel van de luxe was dat receptioniste goede kopieën van de tekeningen voor hem kon laten maken. Achter Mohammed is de speciale accommodatie voor chauffeurs en andere begeleiders te zien dat dit soort hotels heeft. Zie het ooievaarsnest dat is gebouwd op de dakdecoratie. (38)

De Touareg

In Marrakesh op het Jemaa El Fnaaplein staat een bord met daarop een karavaan kamelen en een man in het blauw. Het opschrift is: Timbouctou 53 dagen. In de Draavallei 450km verderop kom je hetzelfde bord tegen. De afstand naar Mali is nog steeds 53 dagen. In werkelijkheid is de afstand onoverbrugbaar. Het is de nostalgische verwijzing naar de tijd dat de grenzen open waren en karavanen zich regelmatig verzamelden voor de lange tocht. Nu is het voor de toeristen om ons het gevoel te geven dat het ‘echte’ binnen handbereik is. De Touaregs zijn een Berberstam die in Noord Mali en Zuid Algerije woont. De stam hield zich vooral bezig met karavaanhandel in dat deel van de Sahara en de mannen staan bekend om hun blauwe gewaden en tulbanden en het pikante feit dat zij gesluierd zouden gaan terwijl de vrouwen dat niet doen. Gesluierd is een groot woord. Ze dragen een stofdoek voor de mond. Meestal zwart wat in sterk contrast staat met de lichtblauwe kleur van de rest van hun ‘outfit’: heel sexy. In Marokko zijn ze inmiddels uitgegroeid tot een ware mythe die voor de toeristen in stand wordt gehouden. Je vraagt je af hoeveel van de in het blauw geklede mannen ook werkelijk Touaregs zijn. De meeste ‘Touaregs’ verkopen tapijten en ‘bibelots’ of begeleiden toeristen op kameel ‘expedities’ in de duinen. Op de tekening is Bert in vergeefse onderhandeling met een ‘Touareg’ over de veel te dure prijs van een tapijt. Later zou ze van weer een andere ‘Touareg’ eenzelfde tapijt kopen dat een derde van de prijs was. Volgens die handelaar kocht hij de tapijten in Mauritanië, maar waarschijnlijk worden ze door vrouwen uit de buurt gemaakt. (41)